کد مطلب:176 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:459
واجبات نماز
مسأله 862ـ واجبات نماز یازده چیز است: 1ـ نیّت، 2ـ تكبیرة الاحرام، یعنی «اللّهُ اكبرُ» در اوّل نماز، 3ـ قیام، 4ـ قرائت، 5ـ ركوع، 6ـ سجود، 7ـ ذكر ركوع و سجود، 8ـ تشهّد، 9ـ سلام، 10ـ ترتیب، 11ـ موالات (پی در پی به جا آوردن اجزاء نماز).
مسأله 863ـ واجبات نماز بر دوگونه است: بعضی ركن است و بعضی غیر ركن، ركن چیزی است كه اگر آن را به جا نیاورد یا اضافه كند نماز باطل است، خواه عمداً باشد یا از روی سهو و اشتباه، ولی در واجبات غیر ركنی هنگامی نماز باطل می شود كه آن را عمداً كم و زیاد كند و اگر از روی سهو و اشتباه كم و زیاد كند نماز صحیح است.
مسأله 864ـ اركان نماز پنج چیز است: اوّل نیّت. دوم تكبیرة الاحرام. سوم قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متّصل به ركوع، یعنی ایستادن پیش از ركوع. چهارم ركوع. پنجم دو سجده (البتّه در نیّت زیادی تصوّر نمی شود و زیادی تكبیرة الاحرام نیز اگر از روی سهو باشد نماز را باطل نمی كند، هرچند احتیاط مستحب آن است كه آن را اعاده كند).
1ـ نیّت
مسأله 865ـ نماز را باید به قصد قربت یعنی برای اطاعت فرمان خدا انجام داد و لازم نیست نیّت را به زبان آورد و یا در اوّل نماز از قلب بگذراند، همین اندازه كه اگر سؤال كنند چه می كنی، بتواند جواب دهد كه برای خدا نماز می خوانم كافی است.
مسأله 866ـ در موقع نیّت باید قصد كند كه نماز ظهر می خواند یا عصر یا نمازهای
[166]
دیگر و اگر فقط نیّت كند چهار ركعت نماز می خوانم كافی نیست، بلكه نمازی را كه می خواند باید در نیّت خود معیّن كند و احتیاط واجب آن است كه قضا و ادا بودن آن را نیز معیّن نماید.
مسأله 867ـ نیّت باید تا آخر نماز ادامه داشته باشد و اگر طوری غافل شود كه نداند چه می كند نمازش باطل است.
مسأله 868ـ هركس برای ریا یعنی نشان دادن به مردم نماز یا عبادت دیگری را انجام دهد علاوه بر این كه عبادتش باطل است گناه كبیره نیز انجام داده است و اگر خدا و مردم را هر دو در نظر بگیرد باز عملش باطل و گناه كبیره است.
مسأله 869ـ اگر قسمتی از نماز را به قصد ریا انجام دهد نماز باطل است، خواه قسمت واجب باشد مثل حمد و سوره، یا مستحب مانند قنوت، بنابراحتیاط واجب.
مسأله 870ـ هرگاه اصل نماز را برای خدا می خواند، ولی به قصد ریا آن را در مسجد یا در اوّل وقت یا با جماعت انجام می دهد نمازش باطل است، ولی اگر برای ریا نیست بلكه نماز خواندن در اوّل وقت یا در مسجد برای او راحت تر است اشكالی ندارد.
2ـ تكبیرة الاحرام
مسأله 871ـ اوّلین جزء نماز «اَللّهُ اَكْبَرُ» است كه آن را «تكبیرة الاحرام» می گویند و ترك آن خواه از روی عمد باشد یا سهو نماز را باطل می كند، امّا اضافه كردن آن (یعنی به جای یك اَللّهُ اَكْبَرُ مثلاً دو مرتبه اَللّهُ اَكْبَرُ بگوید) اگر عمدی باشد موجب باطل شدن نماز است.
مسأله 872ـ «اَللّهُ اَكْبَرُ» مانند سایر ذكرهای نماز و حمد و سوره باید به عربی صحیح گفته شود و عربی غلط یا ترجمه آن كافی نیست.
مسأله 873ـ باید موقع گفتن تكبیرة الاحرام بدن آرام باشد و اگر در حالی كه مثلاً قدم بر می دارد اَللّهُ اَكْبَرُ بگوید باطل است و چنانچه سهواً بگوید احتیاط واجب آن
[167]
است كاری كند كه نماز باطل شود (مثلاً صورت را به طرف پشت قبله كند) و دوباره تكبیر بگوید.
مسأله 874ـ تكبیر و حمد و سوره و سایر ذكرهای نماز را باید طوری بخواند كه اگر مانعی در كار نباشد حدّاقل خودش آن را بشنود.
مسأله 875ـ كسانی كه به خاطر بیماری یا لال بودن نمی توانند تكبیر را درست بگویند باید هر طوری می توانند بگویند و اگر هیچ نمی توانند بگویند احتیاط واجب آن است كه اشاره كنند و با زبانی كه در میان افراد كر و لال متعارف است آن را ادا نمایند و در قلب خود نیز بگذرانند.
مسأله 876ـ مستحبّ است بعد از تكبیرة الاحرام به قصد رجاء این دعا را بخوانند: «یا مُحْسِنُ قَدْ اَتاكَ الْمُسیءُ وَ قَدْ أَمَرْتَ الْمـُحْسِنَ اَنْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسیئِ اَنتَ الْمـُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسیئُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبِیحِ ما تَعْلَمُ مِنّی. یعنی: «ای خدای نیكوكار! بنده گنهكارت به در خانه تو آمده است تو امر كرده ای كه نكوكار از گنهكار بگذرد،تو نیكو كاری و من گنهكارم، به حقّ محمّد و آل محمّد رحمتت را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از كارهای زشتی كه می دانی از من سرزده بگذر!»
مسأله 877ـ مستحبّ است در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و سایر تكبیرهای نماز دستها را تا مقابل گوش بالاببرد.
مسأله 878ـ هرگاه شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن حمد شده است به شك خود اعتنا نكند واگر چیزی نخوانده باید تكبیر را بگوید و هرگاه می داند تكبیرة الاحرام را گفته امّا شك دارد كه صحیح گفته است یا نه، اگر این شك بعد از گفتن تكبیر پیدا شود اعتنا نكند.
3ـ قیام
مسأله 879ـ قیام یعنی ایستادن، در دو جای نماز، واجب و ركن است: هنگام گفتن
[168]
تكبیرة الاحرام و قیام قبل از ركوع كه آن را «قیام متّصل به ركوع» گویند، ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و همچنین بعد از ركوع واجب است امّا ركن نیست.
مسأله 880ـ هرگاه ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید كه ركوع نكرده باید بایستد و به ركوع رود و اگر به حالت خمیدگی به ركوع برگردد نماز او باطل است زیرا قیام متّصل به ركوع را به جا نیاورده است.
مسأله 881ـ در موقع قیام نباید بدن و پاها را حركت دهد و به طرفی خم شود یا به جایی تكیه كند، ولی اگر از روی ناچاری باشد مانعی ندارد.
مسأله 882ـ هرگاه در حال قیام برای حمد و سوره از روی فراموشی بدن و پاها را حركت دهد یا به طرفی خم شود نماز باطل نیست، امّا اگر در موقع تكبیرة الاحرام و قیام متّصل به ركوع باشد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و اعاده نماید.
مسأله 883ـ هرگاه در موقع قیام روی یك پا بایستد نمازش اشكال دارد، ولی لازم نیست سنگینی بدن را بطور مساوی روی هر دو پا قرار دهد.
مسأله 884ـ اگر پاها را بیش از اندازه گشادبگذارد بطوری كه از شكل ایستادن بیرون رود نمازش باطل است، مگر این كه ناچار باشد.
مسأله 885ـ هرگاه در نماز می خواهد كمی جلو یا عقب رود یا بدن را كمی به طرف راست و چپ حركت دهد باید چیزی نگوید ولی «بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» را باید در حال برخاستن بگوید.
مسأله 886ـ در موقع ذكرهای واجب نماز نیز باید بدن آرام باشد، بلكه احتیاط واجب آن است كه در ذكرهای مستحب نیز این معنی رعایت شود.
مسأله 887ـ هرگاه در حال حركت بدن ذكر بگوید مثلاً موقع رفتن ركوع یا در حال رفتن به سجده تكبیر آن را بگوید، احتیاط آن است كه نماز را دوباره بخواند، مگر آن كه قصدش مطلق ذكر باشد، یعنی نه آن تكبیر مخصوصی كه مثلاً قبل از سجده در حال ایستادن گفته می شود، بلكه از آنجا كه ذكر خدا در هر جای نماز خوب است تكبیر می گوید.
[169]
مسأله 888ـ هرگاه در موقع قرائت حمد و سوره یا تسبیحات بی اختیار بقدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود و یا مثلاً در میان جمعیّت باشد و به او تنه بزنند و او را حركت دهند احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
مسأله 889ـ هرگاه در بین نماز از ایستادن عاجز شود باید بنشیند و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد، ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.
مسأله 890ـ كسی كه نمی تواند ایستاده نماز بخواند باید بنشیند، ولی اگر بتواند بایستد و به عصا یا دیوار و مانند آن تكیه كند، یا پاهایش را از هم دور بگذارد باید ایستاده نماز بخواند، مگر این كه فوق العاده برای او زحمت داشته باشد، همچنین مادام كه می تواند نشسته نماز بخواند هرچند به چیزی تكیه كند باید خوابیده نماز نخواند و هرگاه نتواند باید به پهلوی راست بخوابد، بطوری كه جلو بدن او رو به قبله باشد و اگر نتواند به پهلوی چپ و اگر آن هم ممكن نیست به پشت بخوابد بطوری كه كف پاهای او رو به قبله باشد.
مسأله 891ـ كسی كه می تواند قسمتی از نماز را ایستاده بخواند واجب است آن مقدار را بایستد و بقیّه را بنشیند و اگر نتوانست بخوابد.
مسأله 892ـ هرگاه كسی بر اثر ناتوانی نماز را خوابیده بخواند، اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید آن مقدار را كه می تواند، بنشیند و یا اگر می تواند برخیزد و همچنین كسانی كه نشسته نماز می خوانند و در اثناء نماز توانایی ایستادن پیدا می كنند باید بایستند، ولی تا بدن آرام نگرفته است چیزی نخوانند.
مسأله 893ـ كسی كه احتمال می دهد تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند بنابر احتیاط واجب در اوّل وقت نماز نخواند.
مسأله 894ـ هرگاه توانایی بر ایستادن دارد امّا می داند یا احتمال عقلائی می دهد كه برای او ضرر داشته باشد، یا بیماری اش طولانی می شود، یا مثلاً زخم یا شكستگی استخوان او دیر التیام پیدا می كند، باید نشسته نماز بخواند و اگر آن هم
[170]
ضرر دارد خوابیده نماز بخواند.
مسأله 895ـ شایسته است در حال ایستادن بدن را راست نگه دارد، شانه ها را پایین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، سنگینی بدن را بطور مساوی روی دو پا بیندازد و به محل سجده نگاه كند و با خضوع و خشوع باشد، مردان كمی پاها را باز بگذارند و زنان به هم بچسبانند.
4ـ قرائت
مسأله 896ـ در ركعت اوّل و دوم نمازهای واجب روزانه باید بعد از تكبیرة الاحرام سوره حمد را قرائت كند و بعد از آن بنابر احتیاط واجب یك سوره تمام از قرآن مجید را و خواندن یك یا چند آیه كافی نیست. و باید توجّه داشت كه سوره «فیل» و «ایلاف» یك سوره حساب می شود و همچنین سوره «والضّحی» و «الم نشرح».
مسأله 897ـ در تنگی وقت یا در جایی كه ترس از دزد یا درنده ای باشد می توان سوره را ترك كرد و همچنین در جایی كه عجله برای كار مهمّی داشته باشد.
مسأله 898ـ واجب است قرائت حمد قبل از سوره باشد و اگر عمداً برخلاف این انجام دهد نمازش باطل است اگر از روی اشتباه باشد چنانچه قبل از ركوع یادش بیاید باید برگردد و درست بخواند، امّا اگر بعد از رسیدن به حدّ ركوع یادش بیاید نمازش صحیح است، همچنین اگر حمد یا سوره یا هر دو را فراموش كند.
مسأله 899ـ هرگاه در نماز واجب یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد(1) عمداً بخواند بنابراحتیاط واجب باید سجده را به جا آورد سپس برخیزد و حمد و سوره دیگری بخواند و نماز را تمام كند و بعد اعاده نماید و چنانچه سهواً مشغول خواندن سوره سجده شود اگر قبل از رسیدن به آیه سجده متوجّه گردد باید آن سوره را رها كرده و سوره دیگری بخواند و اگر از نصف گذشته باشد احتیاطاً نماز را
ــــــــــــــــــــــــــــ
1. سوره الم سجده ـ سوره حم سجده (فصّلت) ـ سوره والنّجم و سوره اقرأ (علق).
[171]
اعاده كند اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد باید به ترتیب بالا عمل كند.
مسأله 900ـ خواندن سوره های سجده در نمازهای مستحب مانعی ندارد و باید به دنبال آیه سجده، سجده كند، سپس برخیزد و نماز را ادامه دهد.
مسأله 901ـ در نمازهای مستحبّی می توان سوره را ترك كرد حتّی آن نماز مستحبّی كه بهواسطه نذر كردن واجب شده باشد، ولی نمازهای مستحبّی مخصوصی كه سوره های خاصّی دارد باید به دستور آن عمل كرد.
مسأله 902ـ مستحبّ است در ركعت اوّل نماز ظهر روز جمعه بعد ازحمد، سوره جمعه بخواند در ركعت دوم، سوره منافقین را و هرگاه مشغول یكی از اینها شود احتیاط واجب آن است كه به سوره دیگری عدول نكند.
مسأله 903ـ عدول كردن از سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ»، یا سوره «قُلْ یا اَیُّهَا الْكافِرُونَ» به سوره دیگری در هر نماز باشد جایز نیست، جز در نماز جمعه كه اگر به جای سوره جمعه و منافقین یكی از این دو سوره را بخواند پیش از آن كه به نصف برسد می تواند آن را رها كرده، سوره جمعه و منافقین را بخواند.
مسأله 904ـ هرگاه غیر سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ» و «قُلْ یا اَیُّهَا الْكافِرُونَ» را در نماز بخواند می تواند آن را رها كرده و سوره دیگری را بخواند، به شرط این كه به نصف نرسیده باشد.
مسأله 905ـ هرگاه مقداری از سوره را فراموش كند، یا از جهت تنگی وقت نتواند به آن ادامه دهد، می تواند آن را رها كرده و سوره دیگری را بخواند، خواه از نصف گذشته باشد و خواه سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» و یا «قُلْ یا اَیُّهَا الْكافِرُونَ» باشد یا نه.
مسأله 906ـ واجب است مردان حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند و حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند و زنان نیز باید حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند، امّا حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را می توانند بلند یا آهسته بخوانند، ولی اگر نامحرم صدای آنها را بشنود احتیاط مستحب آن است كه آهسته بخوانند.
[172]
مسأله 907ـ در جایی كه باید حمد و سوره را بلند بخواند اگر عمداً یك كلمه را آهسته بخواند نماز باطل است، همچنین در جایی كه باید آهسته بخواند اگر یك كلمه را بلند بخواند نماز باطل می شود.
مسأله 908ـ هرگاه در جایی كه باید قرائت را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند یا در جایی كه باید آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است، ولی اگر از روی فراموشی، یا ندانستن مسأله باشد، صحیح است، مگر این كه در یاد گرفتن مسأله كوتاهی كرده باشد كه بنابر احتیاط واجب اعاده می كند.
مسأله 909ـ هرگاه در اثناء حمد و سوره متوجّه شود مقداری را بر خلاف دستور بالا سهواً بلند یا آهسته خوانده لازم نیست برگردد، هرچند بهتر است كه برگردد و صحیح بخواند.
مسأله 910ـ هرگاه كسی در قرائت و ذكر نماز صدای خود را بیش از حدّ معمول بلند كند و با فریاد بخواند نمازش باطل است.
مسأله 911ـ باید قرائت و ذكر نماز را صحیح بخواند و اگر نمی داند یاد بگیرد، امّا كسانی كه نمی توانند تلفّظ صحیح را یاد بگیرند باید همانطور كه می توانند بخوانند و برای چنین اشخاصی بهتر است كه تا می توانند نماز خود را با جماعت به جا آورند.
مسأله 912ـ كسی كه دریاد گرفتن قرائت و ذكر نماز كوتاهی كرده نمازش باطل است و اگر وقت تنگ شده احتیاط واجب آن است كه با جماعت نماز بخواند و اگر دسترسی به جماعت ندارد نمازش در تنگی وقت صحیح است.
مسأله 913ـ كسی نمی تواند برای یاد دادن واجبات نماز، مزد بگیرد (بنابراحتیاط واجب) امّا برای مستحبّات مانعی ندارد، مگر این كه از شعائر دین باشد یا حفظ احكام الهی منوط به تعلیم آن گردد.
مسأله 914ـ هرگاه یكی از كلمات حمد و سوره یا ذكرهای دیگر نماز را نداند، یا زیر و زبر آن را غلط بخواند، یا حرفی را به حرف دیگری تبدیل كند، مثلاً به جای (ض) (ز) بگوید بطوری كه از نظر لغت عرب غلط باشد، نماز او باطل است.
[173]
مسأله 915ـ هرگاه كلمه یا تلفّظ آیه یا ذكری را صحیح می دانسته و مدّتی در نمازها خوانده وبعد می فهمد غلط بوده، نمازش اعاده ندارد، هرچند احتیاط مستحب اعاده یا قضای آن است.
مسأله 916ـ لازم نیست آنچه را علمای تجوید برای بهتر خوانی قرآن ذكر كرده اند رعایت كند، بلكه لازم است طوری بخواند كه بگویند عربی صحیح است هرچند رعایت دستورات تجوید بهتر است.
مسأله 917ـ احتیاط واجب آن است كه در نماز، وقف به حركت ننماید و معنی وقف به حركت آن است كه زیر و زبر آخر كلمه را بگوید امّا بین آن كلمه و كلمه بعد فاصله دهد، مثل این كه بگوید: اَللّهُ اَكْبَرُ (و آخر آن راپیش دهد) امّا مدّتی سكوت كند بعد بِسْمِ اللّه را شروع نماید، ولی وصل به سكون مانعی ندارد، هرچند ترك آن بهتر است، معنی وصل به سكون این است كه آخر جمله را بدون زیر و زبر بخواند و بلافاصله آیه یا كلمه بعد را بگوید.
مسأله 918ـ در ركعت سوم و چهارم نمازهای سه ركعتی و چهار ركعتی مخیر است كه حمد بخواند (بدون سوره) یا سه مرتبه تسبیحات اربعه یعنی «سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ» بگوید، بلكه یك مرتبه نیز كافی است و مانعی ندارد در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید.
مسأله 919ـ واجب است در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات اربعه را آهسته بخوانند، حتّی بِسْم اللّه را ( بنابر احتیاط واجب).
مسأله 920ـ اگر در ركعت اوّل و دوم نماز به گمان این كه ركعت سوم و چهارم است تسبیحات بگوید، چنانچه پیش از ركوع متوجّه شود باید برگردد و حمد و سوره بخواند و اگر در ركوع یا بعد از آن بفهمد نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو به جا آورد.
مسأله 921ـ اگر در ركعت سوم یا چهارم می خواست حمد بخواند تسبیحات به زبانش آمد، یا بعكس می خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد، كافی نیست،
[174]
باید برگردد و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر هر دو در نیّت او بوده است هر كدام به زبانش آید كافی است.
مسأله 922ـ مستحبّ است بعد از تسبیحات استغفار كند مثلاً بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» یا بگوید: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لی».
مسأله 923ـ اگر در ركوع یا بعد از آن شك كند كه تسبیحات را خوانده یا نه، اعتنا به شك نكند، امّا اگر هنوز به اندازه ركوع خم نشده احتیاط واجب آن است كه برگردد و بخواند.
مسأله 924ـ هرگاه در آیه و یا ذكری از نماز شك كند باید آن را تكرار كند تا صحیح بگوید، امّا اگر به حدّ وسواس برسد باید اعتنا نكند و اگر اعتنا كند نمازش اشكال دارد و بنابر احتیاط واجب باید دوباره بخواند.
مسأله 925ـ مستحبّ است در ركعت اوّل نماز پیش از خواندن حمد بگوید:
«اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ» و نیز مستحبّ است امام جماعت «بِسْمِ اللّه»
را در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر در جماعت بلند بگوید، همچنین مستحبّ است حمد و سوره و اذكار نماز را شمرده بخواند و آیات را به هم نچسباند و مخصوصاً به معنی آنها توجّه داشته باشد و اگر نماز را با جماعت می خواند بعد از تمام شدن حمد امام، به امید ثواب پروردگار بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رِبِّ الْعالَمینَ» و بعد از خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللّه اَحَدٌ» یك یا دو یا سه مرتبه بگوید: «كَذلِكَ اللّهُ رَبِّی» یا «كَذلِكَ اللّهُ رَبُّنَا».
مسأله 926ـ شایسته است در نمازها در ركعت اوّل سوره «اِنّا اَنْزَلْناهُ» و در
ركعت دوم سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را بخواند و هیچ سوره ای را در هر دو
ركعت تكرار نكند، مگر سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ» و سزاوار نیست در تمام نمازهای
شبانه روز سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را ترك كند و بهتر است سوره هایی
برای نماز انتخاب شود كه مردم را متوجّه اموری كه به آن نیاز دارند و ترك گناهانی كه به آن آلوده اند كند.
[175]
5ـ ركوع
مسأله 927ـ در هر ركعت بعد از قرائت، یك ركوع واجب است، یعنی به اندازه ای خم شود كه اگر بخواهد كف دستها را به زانو بگذارد بتواند، بلكه احتیاط واجب آن است كه كف دستها را بر زانو بگذارد.
مسأله 928ـ كسی كه دست یا زانوی او با دیگران تفاوت دارد، مثلاً دستش خیلی بلند است كه اگر كمی خم شود به زانو می رسد، یا زانویش خیلی پایین است چنین كسی باید به اندازه معمول خم شود.
مسأله 929ـ كسی كه نماز نشسته می خواند برای ركوع باید بقدری خم شود كه بگویند ركوع كرده است.
مسأله 930ـ خم شدن باید به قصد ركوع باشد، بنابراین اگر بدون این قصد خم شود نمی تواند آن را ركوع حساب كند، بلكه باید بایستد و به قصد ركوع خم شود.
مسأله 931ـ در ركوع واجب است ذكر بگوید، ذكر ركوع بنابر احتیاط واجب سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رِبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» است كه باید به عربی صحیح گفته شود و مستحبّ است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه تكرار كند.
مسأله 932ـ در موقع ذكر واجب باید بدن آرام باشد و برای ذكر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذكر ركوع می گوید آرام بودن بدن لازم است.
مسأله 933ـ هرگاه در موقعی كه مشغول ذكر واجب است كسی به او تنه بزند، یا به علّت دیگری بدن از آرامش بیرون رود، باید بعد از آرام گرفتن دوباره ذكر را بگوید، ولی حركات مختصر اشكال ندارد.
مسأله 934ـ هرگاه ذكر را قبل از رسیدن به حدّ ركوع و آرام گرفتن بدن بگوید باید آن را بعد از آرام گرفتن اعاده كند، حتّی اگر عمداً این كار را كند احتیاط این است كه نماز را نیز بعداً اعاده نماید.
مسأله 935ـ هرگاه پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً باشد چنانچه پیش از خارج شدن از حال ركوع متوجّه شود
[176]
باید در حال آرامی بدن دوباره ذكر را بگوید و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد متوجّه گردد، نمازش صحیح است.
مسأله 936ـ كسی كه نمی تواند به اندازه ركوع خم شود اگر بتواند باید به چیزی تكیه كند و ركوع نماید و اگر آن هم ممكن نشود باید به هر اندازه كه ممكن است خم شود و اگر هیچ نتواند خم شود باید ركوع را به صورت نشسته انجام دهد، و اگر آن هم ممكن نشود در حال ایستاده با سر اشاره می كند و اگر این را هم نتواند به نیّت ركوع چشمها را بر هم می گذارد و ذكر را می گوید و به نیّت برخاستن از ركوع چشمها را بازمی كند.
مسأله 937ـ هرگاه كسی می تواند ركوع كند امّا به خاطر بیماری یا علّت دیگری نمی تواند به اندازه ذكر واجب توقّف كند باید پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب را بگوید هرچند بدن آرام نباشد و اگر نتواند، در حال برخاستن ذكر را تمام كند.
مسأله 938ـ هرگاه كسی بر اثر پیری خمیده شده، یا به خاطر بیماری یا به علّت دیگر به حالتی شبیه ركوع درآمده، باید در موقع نماز آن قدر كه می تواند كمر را برای قرائت راست كند و اگر نمی تواند قدری كمر را قبل از ركوع راست كند سپس به حال ركوع در آید و اگر آن هم ممكن نشود برای انجام ركوع كمی بیشتر خم شود، به شرط این كه از حالت ركوع خارج نگردد و اگر آن هم ممكن نشود احتیاط این است كه هم با سر اشاره كند و هم قصد كند كه آن حالتش جزء ركوع باشد.
مسأله 939ـ ركوع از واجبات ركنی است كه اگر ترك شود یا در یك ركعت دو ركوع یا بیشتر به جا آورد نماز باطل است خواه عمداً باشد یا از روی سهو و فراموشی.
مسأله 940ـ بعد از تمام شدن ركوع، واجب است راست بایستد و بعد از آرام گرفتن بدن به سجده رود و اگر عمداً این كار را ترك كند نمازش باطل است، امّا اگر از روی سهو باشد اشكالی ندارد.
مسأله 941ـ هرگاه ركوع را فراموش كند و پیش از سجده اوّل یا میان دو سجده، یا
[177]
قبل از آن كه پیشانی برای سجده دوم به زمین رسد متوجّه شود، باید برگردد و بایستد و بعد به ركوع رود.
مسأله 942ـ مستحبّ است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده «اللّهُ اَكْبَرُ» بگوید و در حال ركوع زانوها را عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد، گردن را بكشد و مساوی پشت نگه دارد و میان دو قدم نگاه كند و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ایستاددرحالی كه بدن آرام است بگوید: «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».
مسأله 943ـ در احكام ركوع فرقی بین نماز واجب و مستحب نیست، حتّی زیادی ركوع بنابر احتیاط واجب.
6ـ سجود
مسأله 944ـ در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب دو سجده واجب است و محلّ آن بعد از ركوع است و هرگاه هر دو را عمداً یا از روی فراموشی ترك كند یا به جای دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است، امّا زیادی یا كمی یك سجده به شرط این كه از روی سهو باشد نماز را باطل نمی كند.
مسأله 945ـ در سجده باید هفت موضع بر زمین قرار گیرد: پیشانی، كف دستها، سر دو زانو، سردوانگشت بزرگ پا و هرگاه یكی از این اعضا را عمداً بر زمین نگذارد سجده اش باطل است و اگر سهواً پیشانی را به زمین نگذارد باز سجده باطل است، امّا اگر پیشانی به زمین باشد و بعضی دیگر از اعضا را سهواً به زمین نگذارد سجده صحیح است.
7ـ ذ كر ركوع و سجود
مسأله 946ـ در ركوع واجب است ذكر بگوید، ذكر ركوع بنابر احتیاط واجب سه مرتبه «سُبْحَانَ اللّهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» است. ذكر سجده
[178]
نیز واجب است و احتیاط آن است كه حدّاقل سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رِبِّیَ الاَْعْلی وَ بِحَمْدِهِ» بگوید و هرچه بیشتر بگوید بهتر است.
احكام سجود
مسأله 947ـ در سجده باید بدن به مقدار گفتن ذكر واجب آرام باشد، در موقع ذكر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده شده بگوید آرام بودن بدن لازم است و امّا اگر به قصد ذكر مطلق باشدكه در هر جای نماز جایز است حركت مانعی ندارد.
مسأله 948ـ هرگاه پیش از آن كه بدن آرام گیرد ذكر سجده را شروع كند، نماز باطل است، همچنین اگر قسمتی از آن را هنگام بلند شدن از سجده بگوید، امّا اگر سهواً باشد مانعی ندارد و اگر قبل از برداشتن سر از سجده متوجّه شود باید ذكر را اعاده كند.
مسأله 949ـ هنگامی كه مشغول ذكر نیست می تواند بعضی از اعضای هفتگانه را جز پیشانی از زمین بردارد، یا جا به جا كند، ولی در موقع ذكر جایز نیست.
مسأله 950ـ بعد از سجده اوّل باید بنشیند تا بدن آرام گیرد، سپس به سجده رود.
مسأله 951ـ بنابر احتیاط واجب جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوهایش بیش از چهار انگشت بسته، بالاتر و پایین تر نباشد، همچنین جای پیشانی نسبت به جای انگشتان پای او، خواه زمین سراشیبی باشد یا نباشد.
مسأله 952ـ هرگاه پیشانی را سهواً بر جایی بگذارد كه از محلّ زانوها یا انگشتان پا بیش از چهار انگشت بسته، پست تر و بلند تر باشد، اگر بلندی به حدّی است كه به آن سجده نمی گویند باید سر را بردارد و روی چیزی بگذارد كه بلندی آن از چهار انگشت بسته كمتر است، امّا اگر بقدری است كه سجده به آن می گویند واجب است پیشانی را از روی آن به روی چیزی بكشد كه به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست، احتیاط آن است كه نماز را تمام كند و
[179]
دوباره بخواند.
مسأله 953ـ پیشانی باید روی چیزی قرار گیرد كه سجده بر آن صحیح است و شرح آن به خواست خدا در مسائل آینده ذكر می شود و اگر حایلی در این وسط باشد مانند موی سر یا چرك بودن مهر به حدّی كه پیشانی به خود مهر نرسد سجده باطل است، ولی تغییر رنگ مهر اشكالی ندارد.
مسأله 954ـ هرگاه نتواند كف دستها را بر زمین بگذارد باید پشت دستها را به زمین بگذارد و اگر آن هم ممكن نیست مچ دستها را بر زمین بگذارد و چنانچه آن هم ممكن نباشد بنابر احتیاط واجب هر جای دست تا آرنج ممكن شود روی زمین می گذارد و در صورتی كه نتواند، بازو را بگذارد.
مسأله 955ـ بنابر احتیاط واجب باید هنگام سجده سر دو انگشت پاها بر زمین باشد و انگشتهای دیگر كافی نیست، حتّی اگر ناخن انگشت بزرگ پا طوری بلند باشد كه سر انگشت به زمین نرسد اشكال دارد.
مسأله 956ـ كسی كه مقداری از شست پایش بریده شده باید بقیّه را بر زمین بگذارد و اگر چیزی نمانده بقیّه انگشتان را بگذارد و اگر انگشت ندارد ، مقداری از پا كه باقیمانده بر زمین می گذارد.
مسأله 957ـ هرگاه بطور غیر معمول سجده كند مثلاً بخوابد و هفت عضو بدن را بر زمین بچسباند سجده اش باطل است.
مسأله 958ـ هرگاه در پیشانی دمل و مانند آن باشد و نتواند آن را بر مهر و مانند آن بگذارد می تواند مهر را دركنار پیشانی یا در هر دو طرف قرار دهد و مهر را در هر دو طرف آن قدر از زمین بلند كند كه دمل در وسط آن قرار گیرد به شرط این كه از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و هرگاه دمل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد باید به یكی از دو طرف بیرون پیشانی سجده كند و اگر ممكن نیست چانه را بر مهر می گذارد و اگر آن هم ممكن نیست هر جای از صورت كه ممكن شود بر مهر بگذارد و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نشود باید به اندازه ای كه می تواند خم شود.
[180]
مسأله 959ـ كسی كه نمی تواند پیشانی را بر زمین بگذارد باید به اندازه ای كه می تواند خم شود و مهر یاچیزدیگری كه سجده بر آن صحیح است بر محلّ بلندتری قرار دهد كه پیشانی به آن برسد و كف دستها و زانوها و انگشتان را بطور معمول بر زمین بگذارد هرگاه نتواند خم شود باید با سر اشاره كند و الاّ با چشمها اشاره می نماید، یعنی آن را به قصد سجده می بندد و به نیّت سر برداشتن باز می كند و در هر صورت احتیاط واجب آن است كه مهر را بلند كند و بر پیشانی بگذارد، اگر هیچ یك از اینها را نتواند احتیاط این است كه در قلبش نیّت سجده كند.
مسأله 960ـ هرگاه پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود و برگردد، یك سجده حساب می شود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه، ولی اگر اختیاراً آن را بردارد اگر قبل از ذكر و از روی عمد باشد نمازش باطل است و الاّ اشكال ندارد.
مسأله 961ـ در مورد تقیّه می تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز به جای دیگری رود تا روی مهر سجده كند، ولی اگر در همان جا بتواند روی سنگ یا بوریا و مانند آن سجده كند واجب است.
مسأله 962ـ سجده كردن روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد اشكال دارد، ولی چنان كه قبلاً نیز گفتیم اگر در كشتی و قطار و مانند آن بتواند واجبات نماز را در حال حركت رعایت كند نمازش صحیح است، اگر انسان روی تشك یا چیز دیگری سجده كند كه بدن در اوّل آرام نیست و بعد آرام می گیرد مانعی ندارد.
مسأله 963ـ هرگاه زمین گِل باشد كه اگر بخواهد سجده كند بدن و لباس او آلوده می شود می تواند ایستاده نماز بخواند و برای سجده با سر اشاره كند.
مسأله 964ـ بعد از سجده دوم در جایی كه تشهّد واجب نیست بهتر است لحظه ای بنشیند سپس برای ركعت بعد برخیزد.
چیزی كه سجده بر آن صحیح است
مسأله 965ـ هنگام سجده باید پیشانی بر زمین یا چیزهایی كه از زمین می روید
مانند چوب و برگ درختان باشد، ولی سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی هرچند از زمین بروید جایز نیست و همچنین سجده كردن بر فلزّات مانند طلا و نقره باطل است، امّا سجده بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سفیدوسیاه و حتّی عقیق اشكال ندارد.
مسأله 966ـ احتیاط واجب آن است كه بر برگ درخت مو كه بعضی آن را در غذا مصرف می كنند سجده نكند.
مسأله 967ـ سجده بر علف و كاه و مانند اینها كه از زمین می روید و خوراك حیوان است اشكال ندارد و همچنین سجده بر گلهایی كه خوراكی انسان نیستند، امّا گلها و گیاهانی كه از قبیل داروی خوراكی هستند مانند گل بنفشه و گل گاو زبان بنا بر احتیاط، سجده بر آنها صحیح نیست، همچنین سجده بر گیاهانی كه در بعضی از شهرها خوراكی است و در بعضی از شهرها خوراكی نیست.
مسأله 968ـ سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ چه قبل از پخته شدن و چه بعد از آن صحیح است، همچنین بر آجر و سفال و سیمان نیز جایز است.
مسأله 969ـ سجده بر كاغذ جایز است مگر آن كه یقین داشته باشیم از پنبه یا چیزهایی ساخته شده كه سجده بر آنها شرعاً جایز نیست و از آنجا كه غالب كاغذها را در حال حاضر از چوب می سازند و یا حدّاقل شك داریم از چه می سازند سجده بر آنها جایز است.
مسأله 970ـ بهتر از هر چیز برای سجده خاك مخصوصاً «تربت حضرت سیّد الشّهداء(علیه السلام)» است كه یادآور خونهای شهیدان می باشد.
مسأله 971ـ هرگاه چیزی كه سجده بر آن صحیح است در اختیار ندارد، یا به واسطه گرمی و سردی زیاد نمی تواند بر آن سجده كند، باید بر لباسش اگر از كتان یا پنبه است سجده كند و اگر از چیز دیگر است (مثلاً از پشم است) بر همان یا بر فرش سجده نماید و اگر آن هم ممكن نیست بر فلزّات و اشیاء معدنی سجده كند و اگر مطلقا چیزی پیدا نمی كند كه بتوان بر آن سجده كرد بر پشت دست خود سجده
[182]
می كند، بنابر این پشت دست آخرین چیزی است كه می توان بر آن سجده كرد.
مسأله 972ـ هرگاه در سجده اوّل مهر به پیشانی بچسبد باید آن را برای سجده دوم از پیشانی جدا كند و اگر به همان حال به سجده دوم رود اشكال دارد.
مسأله 973ـ هرگاه در اثناء نماز چیزی را كه سجده بر آن صحیح است از دست بدهد، مثلاً بچّه ای آن را بردارد، چنانچه وقت نماز باقی است نماز را تمام كرده و بنابر احتیاط دوباره می خواند و اگر وقت تنگ است قضا ندارد، در هر دو صورت به ترتیبی كه در دو مسأله قبل گفته شد عمل نماید.
مسأله 974ـ هرگاه در حال سجده متوجّه شود پیشانی را بر چیزی گذارده كه سجده بر آن جایز نیست، اگر ممكن است و منافات با صورت نماز گزار ندارد پیشانی را به روی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر دسترسی ندارد و وقت تنگ است به دستور مسأله پیش عمل كند.
مسأله 975ـ هرگاه بعد از نماز یابعد از سجده متوجّه شود بر چیزی سجده كرده كه سجده بر آن جایز نبوده، نمازش صحیح است.
مسأله 976ـ سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام است و بعضی از مردم عوام كه در مقابل قبر امامان(علیهم السلام) پیشانی را بر زمین می گذارند اگر به قصد سجده برای امام(علیه السلام) باشد فعل حرام است و اگر برای شكر خدا باشد اشكالی ندارد، ولی اگر در نظر بینندگان چنین نشان دهد كه سجده برای امام(علیه السلام) است یا بهانه به دست دشمنان دهد اشكال دارد.
مستحبّات سجده
مسأله 977ـ چند چیز در سجده به رجاء ثواب الهی مطلوب است:
1ـ بعد از سر برداشتن از ركوع در حالی كه بدن آرام است برای رفتن به سجده تكبیر گوید و همچنین بعد از سجده اوّل و نیز برای رفتن به سجده دوم.
2ـ مردان اوّل دستها را به زمین بگذارند و زنان اوّل زانوها را.
[183]
3ـ علاوه بر پیشانی، بینی را نیز بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
4ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و مقابل گوش رو به قبله بگذارد.
5ـ در سجده دعا كند و حاجات خود را از خداوند بخواهد و از دعاهای خوب و مناسب این دعا است: «یا خَیْرَ الْمَسْؤولینَ وَ اَوْسَعَ الْمُعْطینَ اُرْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَإنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ» یعنی: «ای بهترین كسی كه مردم از او حاجت می طلبند و ای بهترین بخشندگان، به من و عیالم از فضل خودت روزی بده كه تو دارای فضل عظیمی».
6ـ بعد از سجده روی ران چپ بنشیند، و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد (واین را تَوَرّك گویند).
7ـ در میان دو سجده هنگامی كه بدن آرام است «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» گوید.
8ـ سجده را طولانی كند و تسبیح و حمد و ذكر خدا گوید و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.
9ـ در موقع نشستن دستها را روی ران بگذارد.
10ـ به هنگام بلند شدن، اوّل زانوها را از زمین بردارد و بعد دستها را.
مكروهات سجده
مسأله 978ـ قرآن خواندن در سجده مكروه است، همچنین فوت كردن محلّ سجده برای برطرف كردن گرد و غبار و اگر در اثر فوت كردن عمداً كلمه دو حرفی از دهان بیرون آید نماز اشكال دارد.
سجده های واجب قرآن مجید
مسأله 979ـ چنان كه گفته شد در چهار سوره از قرآن مجید آیه سجده است
[184]
(سوره «الم سجده» و «حم سجده» و «النجم» و «اقرء») و هرگاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش كند باید فوراً به سجده رود و اگر فراموش كرد هر زمان یادش آید سجده واجب است و اگر گوش ندهد بلكه آیه سجده به گوشش بخورد، بنابر احتیاط واجب باید سجده كند.
مسأله 980ـ اگر انسان خودش آیه سجده را بخواند و در همان حال از دیگری هم بشنود یك سجده كافی است.
مسأله 981ـ هرگاه در غیر نماز در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش فرا دهد، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله 982ـ هرگاه آیه سجده را از مثل نوار یا رادیو گوش كند احتیاط آن است كه سجده كند.
مسأله 983ـ در سجده واجب قرآن، باید پیشانی را بر چیزی بگذارد كه سجده نماز بر آن جایز است بنابر احتیاط واجب، همچنین ستر عورت و غصبی نبودن را رعایت كند، ولی سایر شرایطی كه در نماز لازم است در این سجده واجب نیست.
مسأله 984ـ برای سجده واجب قرآن كافی است به سجده رود و ذكر گفتن واجب نمی باشد، امّا بهتر است ذكر بگوید و بهتر است این ذكر را انتخاب كند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ اِیماناً وَ تَصْدیقاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ عُبُودِیَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
مسأله 985ـ در سجده قرآن، رو به قبله بودن شرط نیست و به هرسوی می تواند سجده كند، ولی بهتر روبه قبله بودن است.
8ـ تشهّد
مسأله 986ـ در ركعت دوم تمام نمازها، تشهّد واجب است، همچنین در ركعت آخر نماز مغرب و عشا و ظهر و عصر، و طریقه تشهّد این است كه بعد از سجده دوم می نشیند و در حال آرام بودن بدن ذكر تشهّد را می گوید و كافی است بگوید: «اَشْهَدُ
[185]
اَنْ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد» و این كلمات باید به عربی صحیح و به ترتیب و پشت سر هم گفته شود.
مسأله 987ـ هرگاه تشهّد را فراموش كند اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره برخیزد و از نو تسبیحات را بخواند، امّا اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید نمازش صحیح است و برگشتن واجب نیست، ولی احتیاط آن است كه بعد از نماز تشهّد را قضا كند و دو سجده سهو نیز به جا آورد.
مسأله 988ـ اگر شك كند كه تشهّد را خوانده یا نه، در صورتی كه وارد ركعت بعد شده اعتنا نكند و اگر هنوز بر نخاسته باید آن را بخواند.
مسأله 989ـ مستحبّ است در حال تشهّد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد و نیز مستحبّ است قبل از تشهّد بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» یا «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ الحَمْدُ لِلّهِ وَ خَیْرُ الاْسْماءِ لِلّهِ» و نیز مستحبّ است در حال تشهّد دستها را بر ران بگذارد و انگشتها را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد اوّل بگوید: «وَ تَقَبَّلْ شَفْاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» (خداوندا شفاعت پیامبر(صلی الله علیه وآله) را بپذیر و درجه او را بالاتر ببر).
9ـ سلام
مسأله 990ـ در ركعت آخر تمام نمازها بعد از تشهّد، واجب است سلام بگوید و سلام دارای سه صیغه است: «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ، اَلسّلامُ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سلام واجب همان سلام سوم است و می تواند به آن قناعت كند، ولی اكتفا به سلام دوم به تنهایی مشكل است و سلام اوّل از مستحبّات است.
مسأله 991ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و هنگامی یادش بیاید كه صورت نماز به هم نخورده و كاری كه عمداً و سهواً نماز را باطل می كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام نداده است، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح است، امّا اگر موقعی یادش
[186]
بیاید كه صورت نماز به هم خورده، ولی كاری كه عمداً و سهواً نماز را باطل می كند انجام نداده، سلام لازم نیست و نمازش صحیح است و اگر پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد چنین كاری را انجام داده احتیاط واجب آن است كه نماز را اعاده كند.
10ـ ترتیب
مسأله 992ـ نمازگزار باید كارهای نماز را به ترتیبی كه در مسائل گذشته گفته شد انجام دهد و اگر عمداً برخلاف آن انجام دهد، مثلاً سجود را قبل از ركوع، یا تشهّد را قبل از سجده انجام دهد نمازش باطل است و اگر از روی فراموشی باشد باید تا داخل ركن بعد نشده، برگردد و انجام دهد بطوری كه ترتیب حاصل شود و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحیح است، مگر آن كه جزء فراموش شده از اركان نماز باشد، مثل این كه ركوع را فراموش كند تا وارد سجده دوم شود كه در این صورت نمازش باطل است.
11ـ موالات
مسأله 993ـ نمازگزار باید موالات را رعایت كند، یعنی در میان كارهای نماز، مانند ركوع و سجود و تشهّد، آن قدر فاصله نیندازد كه از صورت نماز خارج شود وگرنه نمازش باطل است خواه عمداً باشد یا از روی سهو.
مسأله 994ـ اگر در میان حرفها یا كلمات قرائت، یا كلمات ذكر و تشهّد سهواً فاصله بیندازد كه صورت قرائت و كلمات از بین برود ولی صورت نماز از بین نرود باید برگردد و بطور صحیح بخواند، مگر آن كه وارد ركن بعد شده باشد كه نمازش صحیح است و بازگشت ندارد.
مسأله 995ـ طول دادن ركوع و سجود و قنوت وخواندن سوره های طولانی درقرائت، موالات را به هم نمی زند، بلكه افضل است.
[187]
قنوت
مسأله 996ـ قنوت در تمام نمازهای واجب و مستحب پیش از ركوع ركعت دوم مستحبّ است، ولی احتیاط آن است كه در نماز شفع قنوت را ترك نماید و در نماز وتر با آن كه یك ركعت است خواندن قنوت پیش از ركوع مستحب می باشد.
مسأله 997ـ نماز آیات پنج قنوت و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و ركعت دوم چهار قنوت دارند.
مسأله 998ـ در قنوت، ذكر و دعای مخصوصی شرط نیست، همچنین بلند كردن دستها، ولی بهتر آن است دستها را تا مقابل صورت بلند كند بطوری كه كف دست رو به آسمان باشد و آنها را به یكدیگر بچسباند و ذكر خدا بگوید و یا دعا كند و هر ذكری در قنوت بخواند جایز است حتّی گفتن یك «سُبْحانَ اللّهِ»، ولی بهتر است دعاهایی مانند دعای زیر را بخواند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ السَّمَواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاْرَضینَ السَّبْعِ وَ ما فیهِنَّ وَ ما بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» وحوائج دنیاو آخرت را از خدا طلب كند.
مسأله 999ـ مستحبّ است قنوت را كمی بلند تر بخواند ولی در نماز جماعت طوری نخواند كه امام جماعت صدای او را بشنود.
مسأله 1000ـ هرگاه قنوت را عمداً ترك كند قضا ندارد و اگر فراموش كند اگر پیش از آن كه به اندازه ركوع خم شود یادش بیاید مستحبّ است بایستد و بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید مستحبّ است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده یادش بیاید بعد از سلام نماز قضا نماید.
مسأله 863ـ واجبات نماز بر دوگونه است: بعضی ركن است و بعضی غیر ركن، ركن چیزی است كه اگر آن را به جا نیاورد یا اضافه كند نماز باطل است، خواه عمداً باشد یا از روی سهو و اشتباه، ولی در واجبات غیر ركنی هنگامی نماز باطل می شود كه آن را عمداً كم و زیاد كند و اگر از روی سهو و اشتباه كم و زیاد كند نماز صحیح است.
مسأله 864ـ اركان نماز پنج چیز است: اوّل نیّت. دوم تكبیرة الاحرام. سوم قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متّصل به ركوع، یعنی ایستادن پیش از ركوع. چهارم ركوع. پنجم دو سجده (البتّه در نیّت زیادی تصوّر نمی شود و زیادی تكبیرة الاحرام نیز اگر از روی سهو باشد نماز را باطل نمی كند، هرچند احتیاط مستحب آن است كه آن را اعاده كند).
1ـ نیّت
مسأله 865ـ نماز را باید به قصد قربت یعنی برای اطاعت فرمان خدا انجام داد و لازم نیست نیّت را به زبان آورد و یا در اوّل نماز از قلب بگذراند، همین اندازه كه اگر سؤال كنند چه می كنی، بتواند جواب دهد كه برای خدا نماز می خوانم كافی است.
مسأله 866ـ در موقع نیّت باید قصد كند كه نماز ظهر می خواند یا عصر یا نمازهای
[166]
دیگر و اگر فقط نیّت كند چهار ركعت نماز می خوانم كافی نیست، بلكه نمازی را كه می خواند باید در نیّت خود معیّن كند و احتیاط واجب آن است كه قضا و ادا بودن آن را نیز معیّن نماید.
مسأله 867ـ نیّت باید تا آخر نماز ادامه داشته باشد و اگر طوری غافل شود كه نداند چه می كند نمازش باطل است.
مسأله 868ـ هركس برای ریا یعنی نشان دادن به مردم نماز یا عبادت دیگری را انجام دهد علاوه بر این كه عبادتش باطل است گناه كبیره نیز انجام داده است و اگر خدا و مردم را هر دو در نظر بگیرد باز عملش باطل و گناه كبیره است.
مسأله 869ـ اگر قسمتی از نماز را به قصد ریا انجام دهد نماز باطل است، خواه قسمت واجب باشد مثل حمد و سوره، یا مستحب مانند قنوت، بنابراحتیاط واجب.
مسأله 870ـ هرگاه اصل نماز را برای خدا می خواند، ولی به قصد ریا آن را در مسجد یا در اوّل وقت یا با جماعت انجام می دهد نمازش باطل است، ولی اگر برای ریا نیست بلكه نماز خواندن در اوّل وقت یا در مسجد برای او راحت تر است اشكالی ندارد.
2ـ تكبیرة الاحرام
مسأله 871ـ اوّلین جزء نماز «اَللّهُ اَكْبَرُ» است كه آن را «تكبیرة الاحرام» می گویند و ترك آن خواه از روی عمد باشد یا سهو نماز را باطل می كند، امّا اضافه كردن آن (یعنی به جای یك اَللّهُ اَكْبَرُ مثلاً دو مرتبه اَللّهُ اَكْبَرُ بگوید) اگر عمدی باشد موجب باطل شدن نماز است.
مسأله 872ـ «اَللّهُ اَكْبَرُ» مانند سایر ذكرهای نماز و حمد و سوره باید به عربی صحیح گفته شود و عربی غلط یا ترجمه آن كافی نیست.
مسأله 873ـ باید موقع گفتن تكبیرة الاحرام بدن آرام باشد و اگر در حالی كه مثلاً قدم بر می دارد اَللّهُ اَكْبَرُ بگوید باطل است و چنانچه سهواً بگوید احتیاط واجب آن
[167]
است كاری كند كه نماز باطل شود (مثلاً صورت را به طرف پشت قبله كند) و دوباره تكبیر بگوید.
مسأله 874ـ تكبیر و حمد و سوره و سایر ذكرهای نماز را باید طوری بخواند كه اگر مانعی در كار نباشد حدّاقل خودش آن را بشنود.
مسأله 875ـ كسانی كه به خاطر بیماری یا لال بودن نمی توانند تكبیر را درست بگویند باید هر طوری می توانند بگویند و اگر هیچ نمی توانند بگویند احتیاط واجب آن است كه اشاره كنند و با زبانی كه در میان افراد كر و لال متعارف است آن را ادا نمایند و در قلب خود نیز بگذرانند.
مسأله 876ـ مستحبّ است بعد از تكبیرة الاحرام به قصد رجاء این دعا را بخوانند: «یا مُحْسِنُ قَدْ اَتاكَ الْمُسیءُ وَ قَدْ أَمَرْتَ الْمـُحْسِنَ اَنْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسیئِ اَنتَ الْمـُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسیئُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبِیحِ ما تَعْلَمُ مِنّی. یعنی: «ای خدای نیكوكار! بنده گنهكارت به در خانه تو آمده است تو امر كرده ای كه نكوكار از گنهكار بگذرد،تو نیكو كاری و من گنهكارم، به حقّ محمّد و آل محمّد رحمتت را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از كارهای زشتی كه می دانی از من سرزده بگذر!»
مسأله 877ـ مستحبّ است در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و سایر تكبیرهای نماز دستها را تا مقابل گوش بالاببرد.
مسأله 878ـ هرگاه شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن حمد شده است به شك خود اعتنا نكند واگر چیزی نخوانده باید تكبیر را بگوید و هرگاه می داند تكبیرة الاحرام را گفته امّا شك دارد كه صحیح گفته است یا نه، اگر این شك بعد از گفتن تكبیر پیدا شود اعتنا نكند.
3ـ قیام
مسأله 879ـ قیام یعنی ایستادن، در دو جای نماز، واجب و ركن است: هنگام گفتن
[168]
تكبیرة الاحرام و قیام قبل از ركوع كه آن را «قیام متّصل به ركوع» گویند، ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و همچنین بعد از ركوع واجب است امّا ركن نیست.
مسأله 880ـ هرگاه ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید كه ركوع نكرده باید بایستد و به ركوع رود و اگر به حالت خمیدگی به ركوع برگردد نماز او باطل است زیرا قیام متّصل به ركوع را به جا نیاورده است.
مسأله 881ـ در موقع قیام نباید بدن و پاها را حركت دهد و به طرفی خم شود یا به جایی تكیه كند، ولی اگر از روی ناچاری باشد مانعی ندارد.
مسأله 882ـ هرگاه در حال قیام برای حمد و سوره از روی فراموشی بدن و پاها را حركت دهد یا به طرفی خم شود نماز باطل نیست، امّا اگر در موقع تكبیرة الاحرام و قیام متّصل به ركوع باشد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و اعاده نماید.
مسأله 883ـ هرگاه در موقع قیام روی یك پا بایستد نمازش اشكال دارد، ولی لازم نیست سنگینی بدن را بطور مساوی روی هر دو پا قرار دهد.
مسأله 884ـ اگر پاها را بیش از اندازه گشادبگذارد بطوری كه از شكل ایستادن بیرون رود نمازش باطل است، مگر این كه ناچار باشد.
مسأله 885ـ هرگاه در نماز می خواهد كمی جلو یا عقب رود یا بدن را كمی به طرف راست و چپ حركت دهد باید چیزی نگوید ولی «بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» را باید در حال برخاستن بگوید.
مسأله 886ـ در موقع ذكرهای واجب نماز نیز باید بدن آرام باشد، بلكه احتیاط واجب آن است كه در ذكرهای مستحب نیز این معنی رعایت شود.
مسأله 887ـ هرگاه در حال حركت بدن ذكر بگوید مثلاً موقع رفتن ركوع یا در حال رفتن به سجده تكبیر آن را بگوید، احتیاط آن است كه نماز را دوباره بخواند، مگر آن كه قصدش مطلق ذكر باشد، یعنی نه آن تكبیر مخصوصی كه مثلاً قبل از سجده در حال ایستادن گفته می شود، بلكه از آنجا كه ذكر خدا در هر جای نماز خوب است تكبیر می گوید.
[169]
مسأله 888ـ هرگاه در موقع قرائت حمد و سوره یا تسبیحات بی اختیار بقدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود و یا مثلاً در میان جمعیّت باشد و به او تنه بزنند و او را حركت دهند احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
مسأله 889ـ هرگاه در بین نماز از ایستادن عاجز شود باید بنشیند و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد، ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.
مسأله 890ـ كسی كه نمی تواند ایستاده نماز بخواند باید بنشیند، ولی اگر بتواند بایستد و به عصا یا دیوار و مانند آن تكیه كند، یا پاهایش را از هم دور بگذارد باید ایستاده نماز بخواند، مگر این كه فوق العاده برای او زحمت داشته باشد، همچنین مادام كه می تواند نشسته نماز بخواند هرچند به چیزی تكیه كند باید خوابیده نماز نخواند و هرگاه نتواند باید به پهلوی راست بخوابد، بطوری كه جلو بدن او رو به قبله باشد و اگر نتواند به پهلوی چپ و اگر آن هم ممكن نیست به پشت بخوابد بطوری كه كف پاهای او رو به قبله باشد.
مسأله 891ـ كسی كه می تواند قسمتی از نماز را ایستاده بخواند واجب است آن مقدار را بایستد و بقیّه را بنشیند و اگر نتوانست بخوابد.
مسأله 892ـ هرگاه كسی بر اثر ناتوانی نماز را خوابیده بخواند، اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید آن مقدار را كه می تواند، بنشیند و یا اگر می تواند برخیزد و همچنین كسانی كه نشسته نماز می خوانند و در اثناء نماز توانایی ایستادن پیدا می كنند باید بایستند، ولی تا بدن آرام نگرفته است چیزی نخوانند.
مسأله 893ـ كسی كه احتمال می دهد تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند بنابر احتیاط واجب در اوّل وقت نماز نخواند.
مسأله 894ـ هرگاه توانایی بر ایستادن دارد امّا می داند یا احتمال عقلائی می دهد كه برای او ضرر داشته باشد، یا بیماری اش طولانی می شود، یا مثلاً زخم یا شكستگی استخوان او دیر التیام پیدا می كند، باید نشسته نماز بخواند و اگر آن هم
[170]
ضرر دارد خوابیده نماز بخواند.
مسأله 895ـ شایسته است در حال ایستادن بدن را راست نگه دارد، شانه ها را پایین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، سنگینی بدن را بطور مساوی روی دو پا بیندازد و به محل سجده نگاه كند و با خضوع و خشوع باشد، مردان كمی پاها را باز بگذارند و زنان به هم بچسبانند.
4ـ قرائت
مسأله 896ـ در ركعت اوّل و دوم نمازهای واجب روزانه باید بعد از تكبیرة الاحرام سوره حمد را قرائت كند و بعد از آن بنابر احتیاط واجب یك سوره تمام از قرآن مجید را و خواندن یك یا چند آیه كافی نیست. و باید توجّه داشت كه سوره «فیل» و «ایلاف» یك سوره حساب می شود و همچنین سوره «والضّحی» و «الم نشرح».
مسأله 897ـ در تنگی وقت یا در جایی كه ترس از دزد یا درنده ای باشد می توان سوره را ترك كرد و همچنین در جایی كه عجله برای كار مهمّی داشته باشد.
مسأله 898ـ واجب است قرائت حمد قبل از سوره باشد و اگر عمداً برخلاف این انجام دهد نمازش باطل است اگر از روی اشتباه باشد چنانچه قبل از ركوع یادش بیاید باید برگردد و درست بخواند، امّا اگر بعد از رسیدن به حدّ ركوع یادش بیاید نمازش صحیح است، همچنین اگر حمد یا سوره یا هر دو را فراموش كند.
مسأله 899ـ هرگاه در نماز واجب یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد(1) عمداً بخواند بنابراحتیاط واجب باید سجده را به جا آورد سپس برخیزد و حمد و سوره دیگری بخواند و نماز را تمام كند و بعد اعاده نماید و چنانچه سهواً مشغول خواندن سوره سجده شود اگر قبل از رسیدن به آیه سجده متوجّه گردد باید آن سوره را رها كرده و سوره دیگری بخواند و اگر از نصف گذشته باشد احتیاطاً نماز را
ــــــــــــــــــــــــــــ
1. سوره الم سجده ـ سوره حم سجده (فصّلت) ـ سوره والنّجم و سوره اقرأ (علق).
[171]
اعاده كند اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد باید به ترتیب بالا عمل كند.
مسأله 900ـ خواندن سوره های سجده در نمازهای مستحب مانعی ندارد و باید به دنبال آیه سجده، سجده كند، سپس برخیزد و نماز را ادامه دهد.
مسأله 901ـ در نمازهای مستحبّی می توان سوره را ترك كرد حتّی آن نماز مستحبّی كه بهواسطه نذر كردن واجب شده باشد، ولی نمازهای مستحبّی مخصوصی كه سوره های خاصّی دارد باید به دستور آن عمل كرد.
مسأله 902ـ مستحبّ است در ركعت اوّل نماز ظهر روز جمعه بعد ازحمد، سوره جمعه بخواند در ركعت دوم، سوره منافقین را و هرگاه مشغول یكی از اینها شود احتیاط واجب آن است كه به سوره دیگری عدول نكند.
مسأله 903ـ عدول كردن از سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ»، یا سوره «قُلْ یا اَیُّهَا الْكافِرُونَ» به سوره دیگری در هر نماز باشد جایز نیست، جز در نماز جمعه كه اگر به جای سوره جمعه و منافقین یكی از این دو سوره را بخواند پیش از آن كه به نصف برسد می تواند آن را رها كرده، سوره جمعه و منافقین را بخواند.
مسأله 904ـ هرگاه غیر سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ» و «قُلْ یا اَیُّهَا الْكافِرُونَ» را در نماز بخواند می تواند آن را رها كرده و سوره دیگری را بخواند، به شرط این كه به نصف نرسیده باشد.
مسأله 905ـ هرگاه مقداری از سوره را فراموش كند، یا از جهت تنگی وقت نتواند به آن ادامه دهد، می تواند آن را رها كرده و سوره دیگری را بخواند، خواه از نصف گذشته باشد و خواه سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» و یا «قُلْ یا اَیُّهَا الْكافِرُونَ» باشد یا نه.
مسأله 906ـ واجب است مردان حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند و حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند و زنان نیز باید حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند، امّا حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را می توانند بلند یا آهسته بخوانند، ولی اگر نامحرم صدای آنها را بشنود احتیاط مستحب آن است كه آهسته بخوانند.
[172]
مسأله 907ـ در جایی كه باید حمد و سوره را بلند بخواند اگر عمداً یك كلمه را آهسته بخواند نماز باطل است، همچنین در جایی كه باید آهسته بخواند اگر یك كلمه را بلند بخواند نماز باطل می شود.
مسأله 908ـ هرگاه در جایی كه باید قرائت را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند یا در جایی كه باید آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است، ولی اگر از روی فراموشی، یا ندانستن مسأله باشد، صحیح است، مگر این كه در یاد گرفتن مسأله كوتاهی كرده باشد كه بنابر احتیاط واجب اعاده می كند.
مسأله 909ـ هرگاه در اثناء حمد و سوره متوجّه شود مقداری را بر خلاف دستور بالا سهواً بلند یا آهسته خوانده لازم نیست برگردد، هرچند بهتر است كه برگردد و صحیح بخواند.
مسأله 910ـ هرگاه كسی در قرائت و ذكر نماز صدای خود را بیش از حدّ معمول بلند كند و با فریاد بخواند نمازش باطل است.
مسأله 911ـ باید قرائت و ذكر نماز را صحیح بخواند و اگر نمی داند یاد بگیرد، امّا كسانی كه نمی توانند تلفّظ صحیح را یاد بگیرند باید همانطور كه می توانند بخوانند و برای چنین اشخاصی بهتر است كه تا می توانند نماز خود را با جماعت به جا آورند.
مسأله 912ـ كسی كه دریاد گرفتن قرائت و ذكر نماز كوتاهی كرده نمازش باطل است و اگر وقت تنگ شده احتیاط واجب آن است كه با جماعت نماز بخواند و اگر دسترسی به جماعت ندارد نمازش در تنگی وقت صحیح است.
مسأله 913ـ كسی نمی تواند برای یاد دادن واجبات نماز، مزد بگیرد (بنابراحتیاط واجب) امّا برای مستحبّات مانعی ندارد، مگر این كه از شعائر دین باشد یا حفظ احكام الهی منوط به تعلیم آن گردد.
مسأله 914ـ هرگاه یكی از كلمات حمد و سوره یا ذكرهای دیگر نماز را نداند، یا زیر و زبر آن را غلط بخواند، یا حرفی را به حرف دیگری تبدیل كند، مثلاً به جای (ض) (ز) بگوید بطوری كه از نظر لغت عرب غلط باشد، نماز او باطل است.
[173]
مسأله 915ـ هرگاه كلمه یا تلفّظ آیه یا ذكری را صحیح می دانسته و مدّتی در نمازها خوانده وبعد می فهمد غلط بوده، نمازش اعاده ندارد، هرچند احتیاط مستحب اعاده یا قضای آن است.
مسأله 916ـ لازم نیست آنچه را علمای تجوید برای بهتر خوانی قرآن ذكر كرده اند رعایت كند، بلكه لازم است طوری بخواند كه بگویند عربی صحیح است هرچند رعایت دستورات تجوید بهتر است.
مسأله 917ـ احتیاط واجب آن است كه در نماز، وقف به حركت ننماید و معنی وقف به حركت آن است كه زیر و زبر آخر كلمه را بگوید امّا بین آن كلمه و كلمه بعد فاصله دهد، مثل این كه بگوید: اَللّهُ اَكْبَرُ (و آخر آن راپیش دهد) امّا مدّتی سكوت كند بعد بِسْمِ اللّه را شروع نماید، ولی وصل به سكون مانعی ندارد، هرچند ترك آن بهتر است، معنی وصل به سكون این است كه آخر جمله را بدون زیر و زبر بخواند و بلافاصله آیه یا كلمه بعد را بگوید.
مسأله 918ـ در ركعت سوم و چهارم نمازهای سه ركعتی و چهار ركعتی مخیر است كه حمد بخواند (بدون سوره) یا سه مرتبه تسبیحات اربعه یعنی «سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ» بگوید، بلكه یك مرتبه نیز كافی است و مانعی ندارد در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید.
مسأله 919ـ واجب است در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات اربعه را آهسته بخوانند، حتّی بِسْم اللّه را ( بنابر احتیاط واجب).
مسأله 920ـ اگر در ركعت اوّل و دوم نماز به گمان این كه ركعت سوم و چهارم است تسبیحات بگوید، چنانچه پیش از ركوع متوجّه شود باید برگردد و حمد و سوره بخواند و اگر در ركوع یا بعد از آن بفهمد نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو به جا آورد.
مسأله 921ـ اگر در ركعت سوم یا چهارم می خواست حمد بخواند تسبیحات به زبانش آمد، یا بعكس می خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد، كافی نیست،
[174]
باید برگردد و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر هر دو در نیّت او بوده است هر كدام به زبانش آید كافی است.
مسأله 922ـ مستحبّ است بعد از تسبیحات استغفار كند مثلاً بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» یا بگوید: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لی».
مسأله 923ـ اگر در ركوع یا بعد از آن شك كند كه تسبیحات را خوانده یا نه، اعتنا به شك نكند، امّا اگر هنوز به اندازه ركوع خم نشده احتیاط واجب آن است كه برگردد و بخواند.
مسأله 924ـ هرگاه در آیه و یا ذكری از نماز شك كند باید آن را تكرار كند تا صحیح بگوید، امّا اگر به حدّ وسواس برسد باید اعتنا نكند و اگر اعتنا كند نمازش اشكال دارد و بنابر احتیاط واجب باید دوباره بخواند.
مسأله 925ـ مستحبّ است در ركعت اوّل نماز پیش از خواندن حمد بگوید:
«اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ» و نیز مستحبّ است امام جماعت «بِسْمِ اللّه»
را در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر در جماعت بلند بگوید، همچنین مستحبّ است حمد و سوره و اذكار نماز را شمرده بخواند و آیات را به هم نچسباند و مخصوصاً به معنی آنها توجّه داشته باشد و اگر نماز را با جماعت می خواند بعد از تمام شدن حمد امام، به امید ثواب پروردگار بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رِبِّ الْعالَمینَ» و بعد از خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللّه اَحَدٌ» یك یا دو یا سه مرتبه بگوید: «كَذلِكَ اللّهُ رَبِّی» یا «كَذلِكَ اللّهُ رَبُّنَا».
مسأله 926ـ شایسته است در نمازها در ركعت اوّل سوره «اِنّا اَنْزَلْناهُ» و در
ركعت دوم سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را بخواند و هیچ سوره ای را در هر دو
ركعت تكرار نكند، مگر سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ» و سزاوار نیست در تمام نمازهای
شبانه روز سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را ترك كند و بهتر است سوره هایی
برای نماز انتخاب شود كه مردم را متوجّه اموری كه به آن نیاز دارند و ترك گناهانی كه به آن آلوده اند كند.
[175]
5ـ ركوع
مسأله 927ـ در هر ركعت بعد از قرائت، یك ركوع واجب است، یعنی به اندازه ای خم شود كه اگر بخواهد كف دستها را به زانو بگذارد بتواند، بلكه احتیاط واجب آن است كه كف دستها را بر زانو بگذارد.
مسأله 928ـ كسی كه دست یا زانوی او با دیگران تفاوت دارد، مثلاً دستش خیلی بلند است كه اگر كمی خم شود به زانو می رسد، یا زانویش خیلی پایین است چنین كسی باید به اندازه معمول خم شود.
مسأله 929ـ كسی كه نماز نشسته می خواند برای ركوع باید بقدری خم شود كه بگویند ركوع كرده است.
مسأله 930ـ خم شدن باید به قصد ركوع باشد، بنابراین اگر بدون این قصد خم شود نمی تواند آن را ركوع حساب كند، بلكه باید بایستد و به قصد ركوع خم شود.
مسأله 931ـ در ركوع واجب است ذكر بگوید، ذكر ركوع بنابر احتیاط واجب سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رِبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» است كه باید به عربی صحیح گفته شود و مستحبّ است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه تكرار كند.
مسأله 932ـ در موقع ذكر واجب باید بدن آرام باشد و برای ذكر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذكر ركوع می گوید آرام بودن بدن لازم است.
مسأله 933ـ هرگاه در موقعی كه مشغول ذكر واجب است كسی به او تنه بزند، یا به علّت دیگری بدن از آرامش بیرون رود، باید بعد از آرام گرفتن دوباره ذكر را بگوید، ولی حركات مختصر اشكال ندارد.
مسأله 934ـ هرگاه ذكر را قبل از رسیدن به حدّ ركوع و آرام گرفتن بدن بگوید باید آن را بعد از آرام گرفتن اعاده كند، حتّی اگر عمداً این كار را كند احتیاط این است كه نماز را نیز بعداً اعاده نماید.
مسأله 935ـ هرگاه پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً باشد چنانچه پیش از خارج شدن از حال ركوع متوجّه شود
[176]
باید در حال آرامی بدن دوباره ذكر را بگوید و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد متوجّه گردد، نمازش صحیح است.
مسأله 936ـ كسی كه نمی تواند به اندازه ركوع خم شود اگر بتواند باید به چیزی تكیه كند و ركوع نماید و اگر آن هم ممكن نشود باید به هر اندازه كه ممكن است خم شود و اگر هیچ نتواند خم شود باید ركوع را به صورت نشسته انجام دهد، و اگر آن هم ممكن نشود در حال ایستاده با سر اشاره می كند و اگر این را هم نتواند به نیّت ركوع چشمها را بر هم می گذارد و ذكر را می گوید و به نیّت برخاستن از ركوع چشمها را بازمی كند.
مسأله 937ـ هرگاه كسی می تواند ركوع كند امّا به خاطر بیماری یا علّت دیگری نمی تواند به اندازه ذكر واجب توقّف كند باید پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب را بگوید هرچند بدن آرام نباشد و اگر نتواند، در حال برخاستن ذكر را تمام كند.
مسأله 938ـ هرگاه كسی بر اثر پیری خمیده شده، یا به خاطر بیماری یا به علّت دیگر به حالتی شبیه ركوع درآمده، باید در موقع نماز آن قدر كه می تواند كمر را برای قرائت راست كند و اگر نمی تواند قدری كمر را قبل از ركوع راست كند سپس به حال ركوع در آید و اگر آن هم ممكن نشود برای انجام ركوع كمی بیشتر خم شود، به شرط این كه از حالت ركوع خارج نگردد و اگر آن هم ممكن نشود احتیاط این است كه هم با سر اشاره كند و هم قصد كند كه آن حالتش جزء ركوع باشد.
مسأله 939ـ ركوع از واجبات ركنی است كه اگر ترك شود یا در یك ركعت دو ركوع یا بیشتر به جا آورد نماز باطل است خواه عمداً باشد یا از روی سهو و فراموشی.
مسأله 940ـ بعد از تمام شدن ركوع، واجب است راست بایستد و بعد از آرام گرفتن بدن به سجده رود و اگر عمداً این كار را ترك كند نمازش باطل است، امّا اگر از روی سهو باشد اشكالی ندارد.
مسأله 941ـ هرگاه ركوع را فراموش كند و پیش از سجده اوّل یا میان دو سجده، یا
[177]
قبل از آن كه پیشانی برای سجده دوم به زمین رسد متوجّه شود، باید برگردد و بایستد و بعد به ركوع رود.
مسأله 942ـ مستحبّ است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده «اللّهُ اَكْبَرُ» بگوید و در حال ركوع زانوها را عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد، گردن را بكشد و مساوی پشت نگه دارد و میان دو قدم نگاه كند و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ایستاددرحالی كه بدن آرام است بگوید: «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».
مسأله 943ـ در احكام ركوع فرقی بین نماز واجب و مستحب نیست، حتّی زیادی ركوع بنابر احتیاط واجب.
6ـ سجود
مسأله 944ـ در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب دو سجده واجب است و محلّ آن بعد از ركوع است و هرگاه هر دو را عمداً یا از روی فراموشی ترك كند یا به جای دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است، امّا زیادی یا كمی یك سجده به شرط این كه از روی سهو باشد نماز را باطل نمی كند.
مسأله 945ـ در سجده باید هفت موضع بر زمین قرار گیرد: پیشانی، كف دستها، سر دو زانو، سردوانگشت بزرگ پا و هرگاه یكی از این اعضا را عمداً بر زمین نگذارد سجده اش باطل است و اگر سهواً پیشانی را به زمین نگذارد باز سجده باطل است، امّا اگر پیشانی به زمین باشد و بعضی دیگر از اعضا را سهواً به زمین نگذارد سجده صحیح است.
7ـ ذ كر ركوع و سجود
مسأله 946ـ در ركوع واجب است ذكر بگوید، ذكر ركوع بنابر احتیاط واجب سه مرتبه «سُبْحَانَ اللّهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» است. ذكر سجده
[178]
نیز واجب است و احتیاط آن است كه حدّاقل سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رِبِّیَ الاَْعْلی وَ بِحَمْدِهِ» بگوید و هرچه بیشتر بگوید بهتر است.
احكام سجود
مسأله 947ـ در سجده باید بدن به مقدار گفتن ذكر واجب آرام باشد، در موقع ذكر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده شده بگوید آرام بودن بدن لازم است و امّا اگر به قصد ذكر مطلق باشدكه در هر جای نماز جایز است حركت مانعی ندارد.
مسأله 948ـ هرگاه پیش از آن كه بدن آرام گیرد ذكر سجده را شروع كند، نماز باطل است، همچنین اگر قسمتی از آن را هنگام بلند شدن از سجده بگوید، امّا اگر سهواً باشد مانعی ندارد و اگر قبل از برداشتن سر از سجده متوجّه شود باید ذكر را اعاده كند.
مسأله 949ـ هنگامی كه مشغول ذكر نیست می تواند بعضی از اعضای هفتگانه را جز پیشانی از زمین بردارد، یا جا به جا كند، ولی در موقع ذكر جایز نیست.
مسأله 950ـ بعد از سجده اوّل باید بنشیند تا بدن آرام گیرد، سپس به سجده رود.
مسأله 951ـ بنابر احتیاط واجب جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوهایش بیش از چهار انگشت بسته، بالاتر و پایین تر نباشد، همچنین جای پیشانی نسبت به جای انگشتان پای او، خواه زمین سراشیبی باشد یا نباشد.
مسأله 952ـ هرگاه پیشانی را سهواً بر جایی بگذارد كه از محلّ زانوها یا انگشتان پا بیش از چهار انگشت بسته، پست تر و بلند تر باشد، اگر بلندی به حدّی است كه به آن سجده نمی گویند باید سر را بردارد و روی چیزی بگذارد كه بلندی آن از چهار انگشت بسته كمتر است، امّا اگر بقدری است كه سجده به آن می گویند واجب است پیشانی را از روی آن به روی چیزی بكشد كه به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست، احتیاط آن است كه نماز را تمام كند و
[179]
دوباره بخواند.
مسأله 953ـ پیشانی باید روی چیزی قرار گیرد كه سجده بر آن صحیح است و شرح آن به خواست خدا در مسائل آینده ذكر می شود و اگر حایلی در این وسط باشد مانند موی سر یا چرك بودن مهر به حدّی كه پیشانی به خود مهر نرسد سجده باطل است، ولی تغییر رنگ مهر اشكالی ندارد.
مسأله 954ـ هرگاه نتواند كف دستها را بر زمین بگذارد باید پشت دستها را به زمین بگذارد و اگر آن هم ممكن نیست مچ دستها را بر زمین بگذارد و چنانچه آن هم ممكن نباشد بنابر احتیاط واجب هر جای دست تا آرنج ممكن شود روی زمین می گذارد و در صورتی كه نتواند، بازو را بگذارد.
مسأله 955ـ بنابر احتیاط واجب باید هنگام سجده سر دو انگشت پاها بر زمین باشد و انگشتهای دیگر كافی نیست، حتّی اگر ناخن انگشت بزرگ پا طوری بلند باشد كه سر انگشت به زمین نرسد اشكال دارد.
مسأله 956ـ كسی كه مقداری از شست پایش بریده شده باید بقیّه را بر زمین بگذارد و اگر چیزی نمانده بقیّه انگشتان را بگذارد و اگر انگشت ندارد ، مقداری از پا كه باقیمانده بر زمین می گذارد.
مسأله 957ـ هرگاه بطور غیر معمول سجده كند مثلاً بخوابد و هفت عضو بدن را بر زمین بچسباند سجده اش باطل است.
مسأله 958ـ هرگاه در پیشانی دمل و مانند آن باشد و نتواند آن را بر مهر و مانند آن بگذارد می تواند مهر را دركنار پیشانی یا در هر دو طرف قرار دهد و مهر را در هر دو طرف آن قدر از زمین بلند كند كه دمل در وسط آن قرار گیرد به شرط این كه از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و هرگاه دمل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد باید به یكی از دو طرف بیرون پیشانی سجده كند و اگر ممكن نیست چانه را بر مهر می گذارد و اگر آن هم ممكن نیست هر جای از صورت كه ممكن شود بر مهر بگذارد و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نشود باید به اندازه ای كه می تواند خم شود.
[180]
مسأله 959ـ كسی كه نمی تواند پیشانی را بر زمین بگذارد باید به اندازه ای كه می تواند خم شود و مهر یاچیزدیگری كه سجده بر آن صحیح است بر محلّ بلندتری قرار دهد كه پیشانی به آن برسد و كف دستها و زانوها و انگشتان را بطور معمول بر زمین بگذارد هرگاه نتواند خم شود باید با سر اشاره كند و الاّ با چشمها اشاره می نماید، یعنی آن را به قصد سجده می بندد و به نیّت سر برداشتن باز می كند و در هر صورت احتیاط واجب آن است كه مهر را بلند كند و بر پیشانی بگذارد، اگر هیچ یك از اینها را نتواند احتیاط این است كه در قلبش نیّت سجده كند.
مسأله 960ـ هرگاه پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود و برگردد، یك سجده حساب می شود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه، ولی اگر اختیاراً آن را بردارد اگر قبل از ذكر و از روی عمد باشد نمازش باطل است و الاّ اشكال ندارد.
مسأله 961ـ در مورد تقیّه می تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز به جای دیگری رود تا روی مهر سجده كند، ولی اگر در همان جا بتواند روی سنگ یا بوریا و مانند آن سجده كند واجب است.
مسأله 962ـ سجده كردن روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد اشكال دارد، ولی چنان كه قبلاً نیز گفتیم اگر در كشتی و قطار و مانند آن بتواند واجبات نماز را در حال حركت رعایت كند نمازش صحیح است، اگر انسان روی تشك یا چیز دیگری سجده كند كه بدن در اوّل آرام نیست و بعد آرام می گیرد مانعی ندارد.
مسأله 963ـ هرگاه زمین گِل باشد كه اگر بخواهد سجده كند بدن و لباس او آلوده می شود می تواند ایستاده نماز بخواند و برای سجده با سر اشاره كند.
مسأله 964ـ بعد از سجده دوم در جایی كه تشهّد واجب نیست بهتر است لحظه ای بنشیند سپس برای ركعت بعد برخیزد.
چیزی كه سجده بر آن صحیح است
مسأله 965ـ هنگام سجده باید پیشانی بر زمین یا چیزهایی كه از زمین می روید
مانند چوب و برگ درختان باشد، ولی سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی هرچند از زمین بروید جایز نیست و همچنین سجده كردن بر فلزّات مانند طلا و نقره باطل است، امّا سجده بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سفیدوسیاه و حتّی عقیق اشكال ندارد.
مسأله 966ـ احتیاط واجب آن است كه بر برگ درخت مو كه بعضی آن را در غذا مصرف می كنند سجده نكند.
مسأله 967ـ سجده بر علف و كاه و مانند اینها كه از زمین می روید و خوراك حیوان است اشكال ندارد و همچنین سجده بر گلهایی كه خوراكی انسان نیستند، امّا گلها و گیاهانی كه از قبیل داروی خوراكی هستند مانند گل بنفشه و گل گاو زبان بنا بر احتیاط، سجده بر آنها صحیح نیست، همچنین سجده بر گیاهانی كه در بعضی از شهرها خوراكی است و در بعضی از شهرها خوراكی نیست.
مسأله 968ـ سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ چه قبل از پخته شدن و چه بعد از آن صحیح است، همچنین بر آجر و سفال و سیمان نیز جایز است.
مسأله 969ـ سجده بر كاغذ جایز است مگر آن كه یقین داشته باشیم از پنبه یا چیزهایی ساخته شده كه سجده بر آنها شرعاً جایز نیست و از آنجا كه غالب كاغذها را در حال حاضر از چوب می سازند و یا حدّاقل شك داریم از چه می سازند سجده بر آنها جایز است.
مسأله 970ـ بهتر از هر چیز برای سجده خاك مخصوصاً «تربت حضرت سیّد الشّهداء(علیه السلام)» است كه یادآور خونهای شهیدان می باشد.
مسأله 971ـ هرگاه چیزی كه سجده بر آن صحیح است در اختیار ندارد، یا به واسطه گرمی و سردی زیاد نمی تواند بر آن سجده كند، باید بر لباسش اگر از كتان یا پنبه است سجده كند و اگر از چیز دیگر است (مثلاً از پشم است) بر همان یا بر فرش سجده نماید و اگر آن هم ممكن نیست بر فلزّات و اشیاء معدنی سجده كند و اگر مطلقا چیزی پیدا نمی كند كه بتوان بر آن سجده كرد بر پشت دست خود سجده
[182]
می كند، بنابر این پشت دست آخرین چیزی است كه می توان بر آن سجده كرد.
مسأله 972ـ هرگاه در سجده اوّل مهر به پیشانی بچسبد باید آن را برای سجده دوم از پیشانی جدا كند و اگر به همان حال به سجده دوم رود اشكال دارد.
مسأله 973ـ هرگاه در اثناء نماز چیزی را كه سجده بر آن صحیح است از دست بدهد، مثلاً بچّه ای آن را بردارد، چنانچه وقت نماز باقی است نماز را تمام كرده و بنابر احتیاط دوباره می خواند و اگر وقت تنگ است قضا ندارد، در هر دو صورت به ترتیبی كه در دو مسأله قبل گفته شد عمل نماید.
مسأله 974ـ هرگاه در حال سجده متوجّه شود پیشانی را بر چیزی گذارده كه سجده بر آن جایز نیست، اگر ممكن است و منافات با صورت نماز گزار ندارد پیشانی را به روی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر دسترسی ندارد و وقت تنگ است به دستور مسأله پیش عمل كند.
مسأله 975ـ هرگاه بعد از نماز یابعد از سجده متوجّه شود بر چیزی سجده كرده كه سجده بر آن جایز نبوده، نمازش صحیح است.
مسأله 976ـ سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام است و بعضی از مردم عوام كه در مقابل قبر امامان(علیهم السلام) پیشانی را بر زمین می گذارند اگر به قصد سجده برای امام(علیه السلام) باشد فعل حرام است و اگر برای شكر خدا باشد اشكالی ندارد، ولی اگر در نظر بینندگان چنین نشان دهد كه سجده برای امام(علیه السلام) است یا بهانه به دست دشمنان دهد اشكال دارد.
مستحبّات سجده
مسأله 977ـ چند چیز در سجده به رجاء ثواب الهی مطلوب است:
1ـ بعد از سر برداشتن از ركوع در حالی كه بدن آرام است برای رفتن به سجده تكبیر گوید و همچنین بعد از سجده اوّل و نیز برای رفتن به سجده دوم.
2ـ مردان اوّل دستها را به زمین بگذارند و زنان اوّل زانوها را.
[183]
3ـ علاوه بر پیشانی، بینی را نیز بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
4ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و مقابل گوش رو به قبله بگذارد.
5ـ در سجده دعا كند و حاجات خود را از خداوند بخواهد و از دعاهای خوب و مناسب این دعا است: «یا خَیْرَ الْمَسْؤولینَ وَ اَوْسَعَ الْمُعْطینَ اُرْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَإنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ» یعنی: «ای بهترین كسی كه مردم از او حاجت می طلبند و ای بهترین بخشندگان، به من و عیالم از فضل خودت روزی بده كه تو دارای فضل عظیمی».
6ـ بعد از سجده روی ران چپ بنشیند، و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد (واین را تَوَرّك گویند).
7ـ در میان دو سجده هنگامی كه بدن آرام است «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» گوید.
8ـ سجده را طولانی كند و تسبیح و حمد و ذكر خدا گوید و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.
9ـ در موقع نشستن دستها را روی ران بگذارد.
10ـ به هنگام بلند شدن، اوّل زانوها را از زمین بردارد و بعد دستها را.
مكروهات سجده
مسأله 978ـ قرآن خواندن در سجده مكروه است، همچنین فوت كردن محلّ سجده برای برطرف كردن گرد و غبار و اگر در اثر فوت كردن عمداً كلمه دو حرفی از دهان بیرون آید نماز اشكال دارد.
سجده های واجب قرآن مجید
مسأله 979ـ چنان كه گفته شد در چهار سوره از قرآن مجید آیه سجده است
[184]
(سوره «الم سجده» و «حم سجده» و «النجم» و «اقرء») و هرگاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش كند باید فوراً به سجده رود و اگر فراموش كرد هر زمان یادش آید سجده واجب است و اگر گوش ندهد بلكه آیه سجده به گوشش بخورد، بنابر احتیاط واجب باید سجده كند.
مسأله 980ـ اگر انسان خودش آیه سجده را بخواند و در همان حال از دیگری هم بشنود یك سجده كافی است.
مسأله 981ـ هرگاه در غیر نماز در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش فرا دهد، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله 982ـ هرگاه آیه سجده را از مثل نوار یا رادیو گوش كند احتیاط آن است كه سجده كند.
مسأله 983ـ در سجده واجب قرآن، باید پیشانی را بر چیزی بگذارد كه سجده نماز بر آن جایز است بنابر احتیاط واجب، همچنین ستر عورت و غصبی نبودن را رعایت كند، ولی سایر شرایطی كه در نماز لازم است در این سجده واجب نیست.
مسأله 984ـ برای سجده واجب قرآن كافی است به سجده رود و ذكر گفتن واجب نمی باشد، امّا بهتر است ذكر بگوید و بهتر است این ذكر را انتخاب كند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ اِیماناً وَ تَصْدیقاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ عُبُودِیَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
مسأله 985ـ در سجده قرآن، رو به قبله بودن شرط نیست و به هرسوی می تواند سجده كند، ولی بهتر روبه قبله بودن است.
8ـ تشهّد
مسأله 986ـ در ركعت دوم تمام نمازها، تشهّد واجب است، همچنین در ركعت آخر نماز مغرب و عشا و ظهر و عصر، و طریقه تشهّد این است كه بعد از سجده دوم می نشیند و در حال آرام بودن بدن ذكر تشهّد را می گوید و كافی است بگوید: «اَشْهَدُ
[185]
اَنْ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد» و این كلمات باید به عربی صحیح و به ترتیب و پشت سر هم گفته شود.
مسأله 987ـ هرگاه تشهّد را فراموش كند اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره برخیزد و از نو تسبیحات را بخواند، امّا اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید نمازش صحیح است و برگشتن واجب نیست، ولی احتیاط آن است كه بعد از نماز تشهّد را قضا كند و دو سجده سهو نیز به جا آورد.
مسأله 988ـ اگر شك كند كه تشهّد را خوانده یا نه، در صورتی كه وارد ركعت بعد شده اعتنا نكند و اگر هنوز بر نخاسته باید آن را بخواند.
مسأله 989ـ مستحبّ است در حال تشهّد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد و نیز مستحبّ است قبل از تشهّد بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» یا «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ الحَمْدُ لِلّهِ وَ خَیْرُ الاْسْماءِ لِلّهِ» و نیز مستحبّ است در حال تشهّد دستها را بر ران بگذارد و انگشتها را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد اوّل بگوید: «وَ تَقَبَّلْ شَفْاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» (خداوندا شفاعت پیامبر(صلی الله علیه وآله) را بپذیر و درجه او را بالاتر ببر).
9ـ سلام
مسأله 990ـ در ركعت آخر تمام نمازها بعد از تشهّد، واجب است سلام بگوید و سلام دارای سه صیغه است: «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ، اَلسّلامُ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سلام واجب همان سلام سوم است و می تواند به آن قناعت كند، ولی اكتفا به سلام دوم به تنهایی مشكل است و سلام اوّل از مستحبّات است.
مسأله 991ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و هنگامی یادش بیاید كه صورت نماز به هم نخورده و كاری كه عمداً و سهواً نماز را باطل می كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام نداده است، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح است، امّا اگر موقعی یادش
[186]
بیاید كه صورت نماز به هم خورده، ولی كاری كه عمداً و سهواً نماز را باطل می كند انجام نداده، سلام لازم نیست و نمازش صحیح است و اگر پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد چنین كاری را انجام داده احتیاط واجب آن است كه نماز را اعاده كند.
10ـ ترتیب
مسأله 992ـ نمازگزار باید كارهای نماز را به ترتیبی كه در مسائل گذشته گفته شد انجام دهد و اگر عمداً برخلاف آن انجام دهد، مثلاً سجود را قبل از ركوع، یا تشهّد را قبل از سجده انجام دهد نمازش باطل است و اگر از روی فراموشی باشد باید تا داخل ركن بعد نشده، برگردد و انجام دهد بطوری كه ترتیب حاصل شود و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحیح است، مگر آن كه جزء فراموش شده از اركان نماز باشد، مثل این كه ركوع را فراموش كند تا وارد سجده دوم شود كه در این صورت نمازش باطل است.
11ـ موالات
مسأله 993ـ نمازگزار باید موالات را رعایت كند، یعنی در میان كارهای نماز، مانند ركوع و سجود و تشهّد، آن قدر فاصله نیندازد كه از صورت نماز خارج شود وگرنه نمازش باطل است خواه عمداً باشد یا از روی سهو.
مسأله 994ـ اگر در میان حرفها یا كلمات قرائت، یا كلمات ذكر و تشهّد سهواً فاصله بیندازد كه صورت قرائت و كلمات از بین برود ولی صورت نماز از بین نرود باید برگردد و بطور صحیح بخواند، مگر آن كه وارد ركن بعد شده باشد كه نمازش صحیح است و بازگشت ندارد.
مسأله 995ـ طول دادن ركوع و سجود و قنوت وخواندن سوره های طولانی درقرائت، موالات را به هم نمی زند، بلكه افضل است.
[187]
قنوت
مسأله 996ـ قنوت در تمام نمازهای واجب و مستحب پیش از ركوع ركعت دوم مستحبّ است، ولی احتیاط آن است كه در نماز شفع قنوت را ترك نماید و در نماز وتر با آن كه یك ركعت است خواندن قنوت پیش از ركوع مستحب می باشد.
مسأله 997ـ نماز آیات پنج قنوت و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و ركعت دوم چهار قنوت دارند.
مسأله 998ـ در قنوت، ذكر و دعای مخصوصی شرط نیست، همچنین بلند كردن دستها، ولی بهتر آن است دستها را تا مقابل صورت بلند كند بطوری كه كف دست رو به آسمان باشد و آنها را به یكدیگر بچسباند و ذكر خدا بگوید و یا دعا كند و هر ذكری در قنوت بخواند جایز است حتّی گفتن یك «سُبْحانَ اللّهِ»، ولی بهتر است دعاهایی مانند دعای زیر را بخواند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ السَّمَواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاْرَضینَ السَّبْعِ وَ ما فیهِنَّ وَ ما بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» وحوائج دنیاو آخرت را از خدا طلب كند.
مسأله 999ـ مستحبّ است قنوت را كمی بلند تر بخواند ولی در نماز جماعت طوری نخواند كه امام جماعت صدای او را بشنود.
مسأله 1000ـ هرگاه قنوت را عمداً ترك كند قضا ندارد و اگر فراموش كند اگر پیش از آن كه به اندازه ركوع خم شود یادش بیاید مستحبّ است بایستد و بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید مستحبّ است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده یادش بیاید بعد از سلام نماز قضا نماید.